0️⃣2️⃣ ਨਵੰਬਰ,1879
ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ
ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਭਾਈ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਗਣਿਤ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਓਰੀਐਂਟਲ ਕਾਲਜ ਲਾਹੌਰ ਨਾਲ ਇੱਕ ਲਹਿਰ ਬਣ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਿੱਚ ਭਰਪੂਰ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਇਨਾ ਨੇ ਦੀਵਾਨ ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਖੁਦ ਇਸ ਦੇ ਸਕੱਤਰ ਬਣਾ ਕੇ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਾਹੌਰ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿੱਖ ਭਾਈ ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ,ਭਾਈ ਦਿਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਮਾਈਆ ਸਿੰਘ ਸਨ।
ਇਹ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਦੋ ਮੋਰਚਿਆਂ ‘ਤੇ ਲੜੀ:-
ਇਕ ਪਾਸੇ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਸਿੱਖ ਆਗੂਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੀ ਅਤੇ
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਸ ਨੇ ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀਆਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਦਾ ਵੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ।
ਆਪਣੇ ਦੋ-ਪੱਖੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਇਸਨੇ ਗੁਰੂਵਾਦ ਅਤੇ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਨੂੰ ਵੀ ਕਰਾਰਾ ਝਟਕਾ ਦਿੱਤਾ।
1899 ਤੱਕ ਸਭਾਵਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧ ਕੇ 120 ਹੋ ਗਈ। ਸਿੰਘ ਸਭਾਵਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਾਧੇ ਕਾਰਨ 1880 ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਜਨਰਲ ਸਭਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ ਜੋ 11 ਅਪ੍ਰੈਲ,1883 ਨੂੰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ,ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਬਣ ਗਈ।
ਲਾਹੌਰ ਸਿੰਘ ਸਭਾ, ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਨਾਲੋ ਚਰਿੱਤਰ ਪੱਖੋਂ ਵਧੇਰੇ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਗਵਰਨਰ ਸਰ ਰੌਬਰਟ ਏਗਰਟਨ, ਇਸ ਦੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਬਣਨ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਵਾਇਸਰਾਏ, ਲਾਰਡ ਲੈਂਸਡਾਊਨ ਨੇ ਸਭਾ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਮਰਥਨ ਦਿੱਤਾ।
ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਕੀ ਹੈ?
ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਧਾਰੀ ਗੁਰਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸੁਧਾਰ ਸਮੂਹ ਹੈ,ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਸੱਚੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਗਲਤ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਦੀ ਉਦੇਸ਼ ਪੂਰਵਕ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 1872 ਵਿੱਚ “ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਸਿੰਘ ਸਭਾ”, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ। ਸਰਦਾਰ ਠਾਕੁਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧਾਵਾਲੀਆ ਪਹਿਲੇ ਮੁਖੀ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਗੁਰੂ ਕਾ ਬਾਗ ਵਿਖੇ ਅਸਥਾਈ ਦਫਤਰ ਅਤੇ ਸਭਾ ਦੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਬਿਠਾਉਣਾ, ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਬੋਲ ਕੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਅਤੇ ਰਸਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਅਖਬਾਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨਾ, ਧਰਮ-ਤਿਆਗ ਚੁੱਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਸਿੱਖੀ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਵਿਦਿਅਕ ਤਰੱਕੀ ਲਈ ਜਨਤਕ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਸਥਾਨਾਂ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਨੇ ਸਿਆਸਤ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣਾ ਸੀ।
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1879 ਵਿਚ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਇਕ ਹੋਰ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਦੀਵਾਨ ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਮੁਖੀ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਸਿੰਘ ਸਭਾਵਾਂ ਦੇ ਸਫਲ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਿੰਘ ਸਭਾਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ।
ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਦੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਬਾਰੇ ਸਪਸ਼ਟ ਧਾਰਨਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਓਸ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਅਸਲੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਹਾਲ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਕਈ ਸਿੰਘ ਸਭਾਵਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਜੋਂ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਾਹੌਰ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆ।ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਹੇਠਲੇ ਵਰਗਾਂ ਸਮੇਤ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰਚਾਰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਲਹਿਰ ਸੀ।
ਹਾਲਾਂਕਿ ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ ਹੋਇਆ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸਿੰਘ ਸਭਾਵਾਂ ਨੇ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ, ਰਾਗੀਆਂ ਅਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ਕਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ।
ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਖਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਨਾਲ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਦੀ ਸਰਗਰਮੀ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ੀ ਆਈ।1883 ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਦਰਜਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੰਘ ਸਭਾਵਾਂ ਦੇ ਕੰਮਕਾਜ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ ਦੀਵਾਨ ਹੋੜ ਵਿਚ ਆਇਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ ਦੇ ਗਠਨ ਦੀਆਂ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਮਤਭੇਦ ਸਨ।ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਲਾਹੌਰ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਖਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ।ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਕਾਫੀ ਹੈ ਕਿ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਾਹੌਰ, ਸਿੱਖ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਿੰਦੂ ਬਣ ਗਈ।
ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਫੈਲੀਆਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।
ਇਸਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ “ਬਿਲਕੁਲ ਅਸਥਿਰਤਾ ਅਤੇ ਜੜਤਾ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਚੋ ਕੱਢਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਰੂਪ ਚ ਸਮਝਾ ਕੇ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿਰਣਾਇਕ ਦਿਸ਼ਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ।” ਇਸ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿਚ ਜਾਣ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਸਗੋਂ ਹਿੰਦੂ ਕੈਂਪ ਵਿਚ ਧਾਰਮਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਰਵਾ ਕੇ ਵੀ ਬਦਲਾ ਲਿਆ।
ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਜੋ 1881 ਵਿਚ 17,06,165 ਸੀ,1901 ਵਿਚ ਵਧ ਕੇ 21,02,896 ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕਦੇ ਘਟੀ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਦੀ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਲਈ ਅਹਿਮ ਸਾਬਤ ਹੋਈ।1888 ਵਿਚ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 10 ਨਵੰਬਰ,1901 ਨੂੰ ਸਮੂਹ ਸਿੱਖ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਬੁੰਗਾ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਚੀਫ਼ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ। ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਸੁਧਾਰਿਆ ਅਤੇ ਅੱਜ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਹੈ।